deel 1. 10 mei 1940: de inval
“Het is oorlog! Het zijn de moffen!”
“Toen men zich naar huis begaf, klonk uit de richting Berg en Dal het geluid van een ontploffing. (…) Met regelmatige tusschenpoos hielden de ontploffingen aan. (…) Wij poogden Berg en Dal telefonisch te bereiken: het ging niet meer. En langzaam brak het daglicht aan en een sterk aanzwellend gerucht werd hoorbaar, dat weldra onderkend kon worden als het geraas van vliegtuigmotoren. Op hetzelfde ogenblik klonken de eerste schoten. (…) En de lucht was als het ware verduisterd van vliegtuigen. Zoo was Nederland in den oorlog gekomen” (Journalist A. Lammerts van Bueren in zijn naoorlogs autobiografisch verslag,
zie A. Lammerts van Bueren, De verwoesting van een oude keizersstad: oorlogsrampen over Nijmegen 1940-1945 p. 47-48)
Op 10 mei 1940 verbrak Adolf Hitler de belofte dat hij de Nederlandse neutraliteit zou eerbiedigen. Om circa vier uur ’s morgens stak het Duitse leger op verschillende plaatsen de Nederlandse grens over, waaronder bij Beek. In het kader van de Duitse militaire operatie Fall Gelb moesten de Lage Landen ingenomen worden. De weg over de Duivelsberg bij Berg en Dal vormde één van de strategische punten binnen deze operatie. Met groot machtsvertoon stak het 10e korps van het Duitse leger de Nederlandse grens over. Via de Berg en Dalseweg en de Tooropstraat trok het Duitse leger vanuit het oosten Nijmegen binnen. En zo begon de Tweede Wereldoorlog voor Nederland onder andere bij Nijmegen.
“Een angstaanjagend gebrom verstoorde de stilte van de vroege morgen op 10 mei. (…) Op straat riepen de mensen: Het is oorlog! Het zijn de moffen!” (F.Daniëls in zijn dagboek,
in J. Raeven en Antoon Janssen, ‘Hengstdal in oorlogstijd’, in:
Een wijk van Nijmegen Oost. Dl. II Hengstdal p. 49)
Langzaam maar zeker begonnen de inwoners van Nijmegen te beseffen wat er aan de hand was, zoals de destijds 11-jarige Frans Daniëls optekende. Bij het binnentreden van Nijmegen-Oost deelden de marcherende Duitse soldaten – met “handgranaten tussen hun riem en geweren gevaarlijk vooruit” – pamfletten met tal van gebodsbepalingen uit aan de toegestroomde wijkbewoners.
Niet veel later volgde enkele zware ontploffingen elkaar kort. Diverse Nederlandse legereenheden hadden in en om Nijmegen enkele bruggen op strategische plaatsten tot ontploffing weten te brengen, om derhalve de Duitse opmars te vertragen of zelfs te voorkomen. Naast de belangrijkste brug, de Waalbrug, werden ook de spoorbruggen aan de Graafseweg en St. Annastraat en de bruggen over het Maas-Waalkanaal opgeblazen.
Ondertussen had het Nederlandse leger zijn stelling opgebouwd aan de overzijde van de Waal bij Lent. Vanuit bunkers bestookten zij het Duitse leger. Het Duitse leger probeerde op hun beurt weer een stelling op te bouwen aan de Batavierenweg, van waaruit zij het Nederlandse leger bij de bunkers in Lent konden beschieten. Het Nederlandse leger was helaas niet opgewassen tegen de Duitse overmacht en diende al snel zijn stellingen te verlaten.
Toen de avond was gevallen, waren overal in Nijmegen pamfletten met gebodsbepalingen aangeplakt. Men mocht bijvoorbeeld niet meer na acht uur ’s avond over straat en alle mannen tot 35 jaar dienden zich te melden bij de Duitse autoriteit.
Behoudens de opgeblazen bruggen, ontzette gebouwen nabij de bruggen en wat algemene glasschade was de schade in Nijmegen vooralsnog beperkt gebleven. Maar de Duitse waren gekomen om te blijven en op de St. Annastraat nummer 141 hadden zij hun hoofdkwartier gevestigd. Nijmegen bleef vijf jaren bezet en was in deze periode in de ogen van de Duitsers, zoals de Duitse hoofdcommandant Wentzel in een gesprek met de Nijmeegse burgermeester Steinweg verkondigde, “eine alte, schöne Deutsche Stadt.” Nijmegen was bezet, als eerste stad van Nederland.
Geschreven door Pascal de Bruin
Oorlogstijd in het domincanenklooster Albertinum, Heyendaalseweg 121
Uit het Bulletin – OP, jaargang 30, nr 1, januari 1995, blz 177
[Binnentuin Albertinum] Op januari 1942 eiste de Duitse bezetter het gebouw op. Binnen 2 dagen moest het leeg zijn. Met man en macht werd er verhuisd, zelfs met behulp van paard en wagen. Alles ging naar het St. Dominicuscollege, waarvan de jongens naar huis werden gestuurd.
Vanaf augustus 1943 diende het als ‘legeringsgebouw van het Directoraat Generaal van de politie’. Hierdoor werd het gebouw goed hersteld en ingericht.
In september 1944, na de bevrijding van Nijmegen, werd het opengesteld voor vluchtelingen vanuit de stad, vooral vanuit de benedenstad. Ook het protestantse Wilhelmina Ziekenhuis vond hier een toevluchtsoord, alsook een 30-tal zusters van de Dominicanenstraat. Tenslotte kwam in de nacht van 4 op 5 december de Heldringstichting uit Zetten met 300 mensen binnenvallen; ze vonden een plek in de bibliotheek en op de bibliotheekzolder. Op een gegeven ogenblik waren er 1500 mensen in het Albertinum gehuisvest. In de paterskamers woonden 8 à 10 mensen, in de half-zo-grote kamers van fraters en jonge paters 4 tot 5. Het was dan ook vaak een bende, een chaos. In de kapel werden, ondanks het verzet van de deken van Nijmegen, ook protestantse diensten gehouden. Geleidelijk kwamen de paters weer terug. Met de komst van de Prior, Pater Hillen o.p., in de zomer van 1945 kon de terugkeer van de hele communiteit van 130 personen tegemoet worden gezien. Op 1 oktober 1945 was de start van het nieuwe studiejaar.
Bewerking Anton van der Meer
Oorlogsdagboek van Gérard Knipping
Dit oorlogsdagboek beslaat 6 dagen: van 17 september tot en met 22 september 1944, ten tijde van de operatie ‘Market Garden’. Het is geschreven door de 20 jarige kweekschoolleerling, Gérard Knipping, die toen in de Dominicanenstraat op nummer 13 woonde. Het is een ooggetuigenverslag van wat zich in die dagen in de wijk afspeelde, oorspronkelijk haastig neergekrabbeld in een zakagenda en later uitgetypt. Meneer Knipping heeft in de vijftiger jaren een uitgebreid verslag geschreven over deze periode tot en met de officiële bevrijding op 10 mei 1945.
Donderdagmorgen 21 september
Het is donderdagmorgen 7 uur.
Voor het eerst vanmorgen sedert drie dagen heb ik weer een H. Mis bijgewoond.
De Heijdenrijckstraat brandt nog. Ieder is in de weer om te redden en…..ieder loopt elkaar in de weg. Onze hulp kan dus wel eventjes gemist worden.
Als wij om 6 uur uit de H. Mis komen, horen wij dat…..ja, zou het waar zijn…
…..dat de stad bevrijd is!!!!!!!!!
Wij kunnen onze oren niet geloven.
In het Kronenburgerpark moet nog verwoed gevochten worden om de stad van de laatste Duitsers te zuiveren.
Vrij! Vrij! Vrij!
Wij kunnen het ons haast niet indenken….vrij!
En de halve stad brandt nog!!!
Overal waar je van boven uit een dakraampje kijkt, zie je dikke vette rookwolken optrekken. Een rode vuurgloed hangt boven de stad.
Vrij !
En de mensen rondom ons heen klagen dat zij geen huis, geen meubilair, geen kleren dan die zij aan hebben meer bezitten.
Vrij !
En de granaten suizen over de stad, suizen zelfs vlak over ons heen en slaan rondom in; toch zijn wij vrij!
Vrij, want wij hopen niet meer te zeggen: “Pas op dat de Duitsers of hun handlangers het niet horen !”
Vrij, want er verschijnt geen lijst meer van gevonniste stadgenoten, vrij van deportaties, oproepen, onderduiken, arbeidsdienst, concentratiekampen, gevangenissen, roof, plundering, inbeslagnamen van kloosters, scholen, huizen, inrichtingen, enz.
En hoe meer ik hier de vrijheid, dat woordje ‘VRIJ”, die drie kleine letters V R I J waardeer, hoe meer ik medelijden krijg met die arme mensen die nog zuchten in het bezet gebied. De arme kerels, waarvan ik er zoveel ken, In Duitsland, die mannen in gevangenschap.
Ik denk aan hen die hun leven gaven voor de bevrijding van hun vaderland, aan hen die nog vechten voor de bevrijding van Nederland.
Wij zijn dus vrij ? !
o, dus kan ik mijn verkennersuniform aantrekken ! Maar dan ook meteeen.
Ik ga naar mijn tweede toevluchtsoord en verschijn dan samen met T. in uniform van V.T. aan het ontbijt. De familie B. hangt de vlag uit. Is dit eigenlijk wel goed?
Dertig meter verder laaien de vlammen hoog op en lopen daklozen hun weinige inboedel bij elkaar te zoeken en wij hangen de vlag uit.
ja maar…..wij zijn toch vrij !
Wij zijn weer vrij Nederland !
Na het ontbijt ga ik op zoek naar een fiets en peddel ik zo hard ik kan naar Zuid-Nijmegen om te vertellen dat ook wij vrij zijn.
Onderweg kom ik talloze uniformen tegen, alles in volle bedrijvigheid om die drie letters: “V R I J “.
Het is werkelijk een heerlijk gezicht om al deze dierbare uniformen weer terug te zien. Zo maar in uniform over straat lopen, zonder daar overheen het burgerpak met daarover een lange broek met een stropdasje.
Het is mijn eerste tocht door de stad; drie dagen zaten wij binnen omdat het onveilig was en vier dagen konden wij er niet uit komen omdat er gevochten werd.
Nu kom ik er doorheen, maar werkelijk, het aanschijn der stad is veranderd.
Wáár je kijkt, vóór je, achter je, links en rechts, instortende en zelfs nog brandende huizen. Hier en daar ligt het puin dwars over de straat. Langs de weg, o.a. in het Hunnerpark bij het Canisius standbeeld liggen de lijken van gesneuvelde soldaten. Achteloos rijden de tanks over de puinhopen. Zij rijden door parken en plantsoenen waarin het voor mei 1940 verboden was met een kinderwagen te rijden.
Links zie ik daar het uitgebrande klooster van de Broeders en rechts het uitgestorven Valkhof, “de”vesting van waaruit de Duitsers drie dagen nachten Nijmegen bestookt hebben met de beruchte zware artillerie-granaten.
Als ik door deze verwoeste stad loop, wordt de aandacht telkens weer door iets anders getrokken. Kijk, daar woonde die en daar die. Terwijl je rondkijkt moet je goed rondom je heen en naar de grond kijken om je nek en je benen niet te breken over de brokken en bergen stenen en afgebroken draden en palen van de electrische tram.
Eindelijk komen wij in de buurt van de Klokkenberg en naarmate wij dit gebouw naderen, komen uit verschillende, ook al weer afgebrande straten, meer en meer uniformen voor de dag. Na de bijeenkomst ga ik een kistje vuurwapenen ophalen.
Voor de tekst van het oorlogsdagboek (RAN)
Een interview met de heer Knipping kunt u hier vinden.
Oorlogstijd: Oorlogsdagboek pater Sybrand Galema O.F.M.
Oorlogsdagboek van pater Sybrand Galema O.F.M. van 17 september 1944 tot 17 maart 1945 in het Franciscanenklooster in de Vermeerstraat 7 te Nijmegen.
In 1928 bouwden de Franciscanen een studieklooster aan de Vermeerstraat in Nijmegen. In de granatentijd aan het eind van de oorlog lag Nijmegen Oost in de vuurlinie: Duitse troepen in de Ooypolder beschoten de geallieerde legermacht die zich in Nijmegen Oost had samengetrokken om zich voor te bereiden op de beslissende aanval op Duitsland.
In deze granatentijd werden vele huizen beschadigd, veel getroffen burgers vonden onderdak in de kelders van het klooster.
Zie ook het boek “Een klooster in de straat” dat ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van het klooster Bonaventura in de Vermeerstraat verschenen is. Hierin staan onder meer: portretten van bewoners van het klooster en het verhaal van de schuilkelders in het klooster in het laatste oorlogsjaar. Auteur: Brigitte Weusten. Prijs: € 17,50.
Pater Galema maakte van die tijd in zijn dagboek aantekeningen. Het dagboek ligt in het archief van de Paters Franciscanen. In 1988 is dit dagboek bewerkt door drs. G.J. van Dam, die een aantal bladzijden gekopieerd heeft en van de rest een samenvatting heeft gemaakt. Hij heeft een toelichting geschreven, en behandelt ook het dagboek van Gérard Knipping (elders op deze site) die in dezelfde periode ook over Nijmegen Oost schreef.
Toegevoegd zijn een aantal foto’s met bijschrift – grofkorrelig gefotokopieerd.
Hier een voorbeeld uit het dagboek:
Dinsdag 5 december 1944
Vannacht om 12 uur volgens Bon (= pater Bonfilius Knipping, redactie) en Geb (= pater Gebhardt Voorveld, redactie) twee maal een salvo van 16 pantsergranaten. Om 6 uur een flinke. Daarna tamelijk rustig. Reuze Sinterklaas gevierd. Onvergetelijk. 6.30 voor de kleinen: P. Sybran en Piet Mol. Angstige gezichtjes. Jan de Blank zou in de zak, maar hij schreeuwde als werd hij gekeeld. P.Pompen vertelt over Santa Claus en Christmastree aan de Engelse militiairen, die eigenlijk niet welkom waren onder de avondwijding. 8.15 Sinterklaas voor de groten. Driessen en de komiekelijke vader Funneman. Speculaas van Preisser, uitmuntend. Aardige geschenkjes en gedichtjes. Geb hield een inleiding over de Dardanellen en de kaap van “Wie brult daar”(Gibraltar). Wittebrood met zalm, appels, verloting etc. Reuze voldaan over de “priesters”. Nog nooit zo plezierig S.N. gevierd.
Inleiding
Nijmegen had als frontstad veel te verduren. Dat geldt zeker voor het stadsdeel Nijmegen Oost dat letterlijk in de vuurlinie lag. Dit komt goed naar voren in de notulen en jaarverslagen uit die periode van de arbeidersbouwvereniging De Gezonde Woning (DGW). De Gezonde Woning was een vereniging van (vak)arbeiders, die woningen bouwde voor haar leden en andere arbeiders. Zij bouwde onder andere het Rode Dorp. De jaarverslagen laten goed zien wat voor een verwoestend effect de oorlog had op het woningbestand van DGW. Ter aanvulling heb ik ook gebruik gemaakt van het jubileumboek, over woningbouwvereniging De Gemeenschap geschreven door P. Derksen. De Gemeenschap was net als de Gezonde Woning een vereniging die bouwde voor haar leden. Omdat deze vaak werkzaam waren bij de Nederlandse Spoor- en Tramwegen, werd dit wijkje de Spoorbuurt genoemd.
Thea Weijers januari 2010
1943
Tijdens de oorlog kampten de woningbouwverenigingen met twee aan elkaar gerelateerde problemen. Ten eerste waren er veel woningen beschadigd, door bommen en granaten of door brand. Ten tweede waren als gevolg daarvan veel gezinnen dakloos die noodgedwongen bij andere gezinnen werden ondergebracht. In haar jaarverslag van 1943 klaagt De Gezonde Woning (DGW) hierover haar nood. “(…) het bestuur blijft bij zijn standpunt, dat samenwonen uit den booze is, door het groote gebrek aan woningen, dat, met het voortschrijden den oorlogstoestand steeds nijpender wordt, achtte het bestuur zich verplicht, het ingenomen standpunt tijdelijk los te laten, en in verschillende gevallen hiervoor toestemming te verleenen, waaraan dan bepaalde voorwaarden werden verbonden.”
Herstel van beschadigde woningen was vaak moeilijk omdat allerlei materialen ontbraken. Ruilhandel leverde soms toch een oplossing. Op 21 juli 1943 schrijft de secretaris van De Gemeenschap aan DGW dat zij behoefte hebben aan 200 basaltine tegels, zou het bestuur die niet aan hen willen overdoen? Met uiteraard het aanbod van een wederdienst. Op 27 juli antwoordt secretaris van Hinsbergen van DGW dat men gaarne bereid is de tegels over te doen. Zelf zitten ze zeer verlegen om enkele closetpotten “en wij vernamen dat Uw bestuur hierin nogal gesorteerd is”. (Derksen, p.17)
1944 het bombardement
Het bombardement van februari 1944 deed de situatie nog verder verslechteren. Door de (nationaal-socialistische) overheid werd inwoning verplicht gesteld. Het totale woningbestand van De Gemeenschap werd doorgelicht en er werd ruimte gecreëerd door gezinnen in woningen samen te voegen. Dit overkomt ook DGW.
In het jaarverslag van 1944 schrijft het bestuur van De Gezonde Woning het volgende. “22 Februari trof onze stad een bombardement hetwelk een ravage aanrichtte in haar centrum, die in de geschiedenis haar weerga niet zal hebben. Weliswaar bleven onze woningcomplexen gespaard, maar toch werden hierdoor een aantal gezinnen onzer leden in diepen rouw gewikkeld, daar er onder hen verschillende waren, die een of meer dooden te betreuren hadden. Door de vernieling van een groot aantal woningen in het getroffen stadsdeel werden ’n groot aantal gezinnen van hun huisvesting beroofd en moest van overheidswege worden gezorgd dat er woonruimte voor deze menschen ter beschikking kwam.” Het bestuur probeert dit te doen met zomin mogelijk leed voor haar bewoners. Alleenwonende weduwen werden verwezen naar een kleinere woning of aangeraden bij haar kinderen in te trekken. Dit bood enig soelaas maar spoedig bleek het niet voldoende. Evenals bij De Gemeenschap waren in de wijken van DGW mensen van de gemeente aan het werk om “woonruimte en gezinssterkte op te nemen”. Diverse bewoners kregen een bevel tot ontruiming. Een beslissing waar het bestuur van DGW niet in werd gekend. Bij de toewijzing werden volgens het bestuur rare normen gehanteerd, woningen werden ontruimd ten behoeve van gezinnen van gelijke grootte of van gezinnen die helemaal niet door het bombardement waren getroffen. Men constateert: “partijpolitiek bleek hieraan niet vreemd”. Maar na een scherp protest mocht het bestuur toch weer zelf besluiten welke woningen werden gevorderd.
De politieke situatie was destijds voor beide verenigingen complex. Enerzijds protesteerde men tegen sommige maatregelen, anderzijds probeerde men zo weinig mogelijk aandacht op zichzelf te vestigen. Uit angst overgenomen te worden door een NSB-bestuur besloot DGW geen formele vergaderingen meer te houden, want daarvoor diende men toestemming te vragen. De Gemeenschap kampte met hetzelfde probleem, hoewel zij wel toestemming kregen voor een vergadering in 1941, maar: “Onderwerpen van politieken aard mogen niet worden besproken.” In 1943 moest de heer Reijnen, die vanuit de gemeente zowel bij De Gemeenschap als De Gezonde Woning gedelegeerd lid van de Raad van Commissarissen was, onderduiken. Bij De Gemeenschap werd toen W. Takes, lid van de NSB, als gemeentelijk gedelegeerde geïnstalleerd. Omdat men niet met een NSB-er wilde vergaderen besloot ook De Gemeenschap geen formele vergaderingen meer te beleggen. (Derksen p.18) Bij DGW wordt geen vermelding gemaakt van Takes.
1944 Bevrijding
Najaar 1944 was de vreugde over de bevrijding groot maar de landing van de parachutetroepen ging gepaard met beschietingen en bommen; het bestuur van DGW stelt vast “dat wij een oorlogsterrein waren geworden”. Vele woningen in Nijmegen Oost raakten beschadigd. Bij De Gemeenschap werden 10 woningen onherstelbaar en vele woningen fors beschadigd. Ook woningen van DGW liepen schade op, vooral door het granaatvuur en door wanhoopacties van de Duitsers. “Des nachts lieten de Duitschers, gelegerd in de omgeving van onze wooncomplexen, al hun munitie in de lucht vliegen. Dit had tengevolge, dat van een groot aantal onzer woningen geen ruit meer heel was en veel dakbedekking van zijn plaats of stuk was (…).” De bestuursleden besloten zich zoveel mogelijk van hun werk vrij te maken zodat ze alle tijd konden besteden aan het oplossen van de problemen. Bewoners moesten onder een veilig dak worden gebracht en dat gold ook voor de arbeiders die werden aangetrokken om de enorme ravage te herstellen.
Zowel bij de Gemeenschap als bij DGW werd het probleem van schaarse woonruimte deels opgelost doordat NSB-gezinnen en Rijksduitsers op de vlucht waren geslagen en lege woningen achterlieten. Maar dat bracht weer andere problemen met zich mee. Immers, niet iedereen was bereid op een beslissing van de besturen te wachten en ‘onbevoegden’ trachtten zich toegang tot de woningen te verschaffen. Het bestuur van DGW wees de woningen en achtergebleven huisraad zoveel mogelijk toe aan mensen die zelf alles waren kwijtgeraakt. Dit was een voorlopige beslissing. Later als het weer rustig was diende alles maar beter uitgezocht te worden. Om die reden werden inventarisstaten gemaakt in drievoud: een exemplaar voor de gemeente, ondertekend door de nieuwe bewoner, een voor de voorlopige bewoner die voor alles verantwoordelijk bleef en een exemplaar voor het bestuur.
In de periode dat de Duitsers nog niet echt verdreven waren werden ‘s nacht woningen in brand gestoken. Het DGW bestuur besloot dan ook om per straat een bewakingsdienst van bewoners in te stellen, “met het doel zoo noodig elkander direct behulpzaam te kunnen zijn, en uit te zien, dat er niet uit de huizen van hun medeburgers werd geroofd, daar tal van bewoners naar veiliger oorden waren gevlucht, wier huizen door de geleden glasschade direct betreden konden worden”. Gelukkig kwam oud-voorzitter Hummeling de vereniging tegemoet. Hummeling was politieagent en bood aan dat enkele van zijn collega’s een wachtpost zouden instellen die werd gehuisvest in de schoenfabriek Nimco.
De maandag direct na de inval van de geallieerde troepen werd al een begin gemaakt met de herstelwerkzaamheden. Met 23 man personeel werd begonnen, hoewel “met horten en stooten, daar granaatvuur menigmaal niet van de lucht was.(…) Al spoedig kregen onze woningen dan ook weder een ander aanzien en had het noodwendig aangebrachte carton, door glas vervangen kunnen worden, en zou de aangebrachte schade weer spoedig vergeten zijn geweest.”
Helaas was het van korte duur. “Op 2 december kwamen onze woningen zoodanig onder granaatvuur der Duitschers te liggen, dat onafgebroken 54 uur aan een stuk duurde, dat veel van het reeds herstelde weder geheel vernield werd, en zoodanige nieuwe schade werd aangericht dat wij eenige oogenblikken de moed lieten zakken. 36 Woningen totaal onbewoonbaar (…)”. Er was geen woning meer die geen schade had opgelopen. “Nergens lag nog een dakpan op zijn plaats en wat nog aan glas heel was, bleek nu ook stuk te zijn. Onmiddellijk werd echter weder aangepakt om nog meer schade te voorkomen en voor de bewoners aan huisraad te redden wat er nog te redden was. Getracht werd dan ook de woningen zoo spoedig mogelijk weer pandicht te krijgen. Opnieuw werden besprekingen gevoerd om te voorzien in het noodige materiaal. Wel kregen wij hiervoor spoedig bonnen toegewezen, maar toen stuitten wij weder op vervoermoeilijkheden. Na zeer veel moeite mocht het ons gelukken de medewerking te verkrijgen van bevoegde Engelsche autoriteiten, welke zoo bereidwillig waren een auto met chauffeur kosteloos ter onzer beschikking te stellen voor den aanvoer van de benoodigde pannen uit Druten en Deest. Ook vanaf deze plaats brengen wij hun hiervoor een hartelijk woord van dank.”
1945
Met de bevrijding was de ellende nog niet voorbij. “Met de herstelwerkzaamheden hiervan (de muren in de slaapkamers, TW) werd dan ook zooveel mogelijk doorgegaan, en wij schoten hiermede al aardig op, toen zaterdag voor Pinksteren ons ’n nieuwe ramp trof, welke aan onze woningen nog grooter schade aanrichtte dan het oorlogsgeweld zelf. De munitie-opslagplaats, gelegen achter de Tuchtschool, geraakte door een onbekende oorzaak in brand en de daaruit voortvloeiende ontploffingen veroorzaakte zoowel in onze oude als nieuwe woningcomplexen, een ware ravage. Herstelwerkzaamheden welke reeds waren verricht, bleken wederom verwoest te zijn en het aantal slaapkamermuren hetwelk door de luchtdruk was omgevallen was groter dan ooit te voren. Ook was de aangebrachte nooddichting, die moeizaam was aangebracht en veel geld had gekost, weder geheel vernield. Van de dakbedekking was vooral in het ‘Roode Dorp’ geen pan meer op zijn plaats, terwijl ook onze nieuwe woningen ditmaal zeer veel te lijden hadden. Onze herstelwerkzaamheden, waarmede wij al aardig in de goede richting kwamen bleken tevergeefs te zijn geschied en het werk moest weer van voren af aan worden aangepakt.” Wederom ging men niet bij de pakken neerzitten. De aanvoer van nieuwe materialen werd weer georganiseerd.
Wederopbouw
In de jaren na de oorlog blijft het herstel van de oorlogsschade de aandacht opeisen, maar DGW begint ondanks de problemen met materiaalaanvoer ook met de bouw van nieuwe woningen, een plan dat al voor de oorlog was ontwikkeld, en waaraan men ook in de eerste jaren van de oorlog nog had gewerkt. In 1943 was men nog vol goede moed gaan kijken naar woningen van zusterverenigingen in het land “waarin warmwatervoorziening en douche zijn aangebracht en andere technische mogelijkheden zijn benut.” Al vanaf de oprichting was DGW zeer gespitst op nieuwe technische toepassingen: “…de woningen welke hier in de toekomst gebouwd zullen worden, moeten kunnen voldoen aan de alleszins billijke eischen waaraan de arbeidersklasse behoefte heeft, en dat hierbij alle technische mogelijkheden welke de laatste jaren geschapen zijn, uitgebuit dienen te worden.”
Na de oorlog wordt snel begonnen met de uitvoering van de plannen. In 1947 begint met DGW met de bouw van een honderdtal nieuwe woningen. Tevens wordt een plan ontwikkeld voor nog een nieuw complex, maar dat zal anders van opzet zijn. Er is immers een grote behoefte aan kleine woningen “mede om zo spoedig mogelijk te ontkomen aan de onsociale toestanden inzake het bij elkaar inwonen”. De oorlog blijft echter parten spelen. “Het terrein (tussen Hengstdal en Postweg TW), hetwelk ons voor dit doel beschikbaar is gesteld, is in de oorlogsjaren, toen er geen voldoende vervoermiddelen waren en er in de binnenstad veel puin geruimd moest worden, gebruikt als stortplaats, zodat wij ons tot het gemeentebestuur hebben gewend, met het verzoek de als stortplaats gebruikte kuil op gemeentekosten weder vrij van puin te maken, daar het onmogelijk is hierop in de huidige situatie te kunnen bouwen.”
Gedurende de jaren vijftig normaliseerde de situatie geleidelijk en werden de complexen van DGW verder afgebouwd. Om de grootschalige bouw in de jaren daarna mogelijk te maken gingen de woningbouwverenigingen steeds meer samenwerken en fuseren. De Gezonde Woning ging uiteindelijk op in Standvast Wonen. De Gemeenschap is zelfstandig gebleven. Beide verenigingen zijn nog actief in Nijmegen Oost. Alle opknapbeurten ten spijt hebben de woningen van het Rode Dorp de tand des tijds niet kunnen doorstaan. Vanaf 1997 zijn ze geleidelijk gesloopt en vervangen door nieuwbouw. De Spoorbuurt bestaat nog steeds.
Bronnen:
Notulen en jaarverslagen van arbeidersbouwvereniging De Gezonde Woning, Regionaal Archief Nijmegen, archiefnummer 131; Peter Derksen (1996), 75 jaar Wbs. “De Gemeenschap”, Nijmegen: De Gemeenschap.
Oorlogstijd: Fotomateriaal
Batavierenweg 18 september 1944
Barbarossastraat – 1944
Granaatinslag Pater Brugmanstraat 12 – 1944
Terug naar Oorlogstijd in Nijmegen-Oost.